# LAI RAL (1917-1919
"Anglo-Chin War )
Chinram cu Kawlram le India ram karlak ah Kawl le
India nih an uk bal lo mi ram a si. Kan mah le kan pengtlang cio in a rak I
hruai mi Miphun kan si. Chin ram cu 1889 kum thawk in Mirang nih uk a rak kan
timh I hlan kan pu pa hna nih Mirang nih uk an rak duh lo caah Mirang cu fahpi
in an rak doh hna. 1914-1917 kum vawlei cung ralpi voikhatnak ah Mirang le
Germany an I doh caah Mirang nih an ralkap si awk ah an rak khawmh hna. Mirang
nih kan ralkap si awk kan khawmh mi hna cu Chinmi nih an theih sual lai an ti
caah an fa lak ah Upa bik kha kan ram ah kuli rian ṭuan ding a um i phaisa
tampi nan hmuh lai tiah a khua khua in I thawh dih dingin Falam khua Chin Hills
District Resident –zipeng zung le apengkip Tedim, Falam le Haka zung kip ah
nawlbia an rak chuah.Tiddim le Falam peng cu minung 1600 hrawng France ram ah
an kal I, Haka peng tu cu an rak kal duh lo. Cu lio chan ah Thangtlang peng ti
aum rih lo. Haka peng ti lawng a rak si rih. Haka peng um Chin miphun vial te
nih Mirang ram kan kal ahcun Chin miphun um lo nak hmun ah Ui thih ar thih
bantuk khin va thih ding kha an duh lo caah Haka peng a hohmanh an kal lo. Haka
peng vial te ram uk bawi pawl nih Chin ram ah a ummi an mah Mirang mitlawmte tu
hi Chinram in kan dawidih hna lai i,kan teihna lo sual I, kan thih zong ah kan
nu kan fa conghram tu le ngeih chiatpi ṭahpi hrampitu kan ngeih ko hna, kanmah
kan tiram kan vawlei tu ah hin kan thih ahcun a ṭha deuh a miak(sunglawi)deuh
tiah an rak ruah cio dih. Khua kip Ram bawi pawl kha an rak I sawm dih I Mirang
pawl cu an doh hna tik ah an hriamnam an i thleidan tuk caah Mirang pawl cu an
tei kho hna lo. Chin miphun ram uk bawi hna cu Mirang nih Shan ram Lashio
thawng ah an kuat dih hna. Khua kip Ram uk bawi pawl min:
1. Pu Mang
Hnin………..Leitak
2. Pu Chia
Khar…………Aibur
3. Pu Khar
Luai…………Hriphi
4. Pi Tial Nawn…………Haka
(Haka bawi Pu Van Mang cu Mirang nih an raktleih cang i thong chung a um lio a
si caah a nupi Pi ṬialNawn nih Haka peng kaa kip ah Mirang doh awk thawh dingah a rak
hruai hna.)
5. Pu Lian Mo…………..Haka
6. Pu Ni Khuai………….Haka
7. Pu That Hmung………Haka
8. Pu Lian
Mang………..Haka
9. Pu Lian
Ling………..Surngen
10. Pu Thawng
Ling……..Thangaw
11. Pu Sia Vung…………
Hnaring
12. Pu Thawng
Lian…….Thangaw
13. Pu Za
Hel……………Khuahran
14. Pu Ping
Lut…………..Buanlung
15. Pu Lian
Hram………...Khuapi
16. Pu Ral
Dun…………..Sakta
17. Pu Ral
Bawi………….Sakta
18. Pu Hei
Khar………….Sakta
20. Pu Ceu
Phun…………Zokhua
21. Pu Lian
Hmung………Zokhua
22. Pu Aung Hla…………Ti
Nam
23. Pu Za Nawl…………..
24. Pu Sui Kio…………….
Hniarlawn
25. Pu Hrawng Awr………
Farrawn( Hakha Peng)
26. Tial Kual…………....Huasen
27. Pu Hrang
Hnin……….Ruakhua
Chin ral kap nih Mirang
cu ral an tei hna lo caah a khua le a tlangkip Chin uktubawipawl tampi an rak tleih
hna I Shanram Lashio thawng ah an rak chiah dih hna. Aibur bawi Pu Chia Khar
Aibur zong Chin ral ah hruaitu a si ve ruangah Lashio thawng ah Kum 3 chung
thawng an rak thlak. Thawng inn a chuah hnu 1925 ah a hrin hmasa bik afa nu min
cu Lashio min a lak i “Lala” tiah min a sak. Upa bik a si lo nain Pu Chia Khar
cu mi nih a fa nu min a sak mi an uar tuk caah Lalapa ti in kawh an rak si.
# Chin Hills Regulation 1896
Chinram uktu bawi nih a
hlan Mirang kai hlan i an rak uk tawnning phungte le an bawi sining ciote in an
ram, an khua ah i uk ṭhan dingin Mirang ral a daih hnu ah hnatlaknak biakam an
rak tuah. Mirang ral daih hnu hnatlaknak cu Chin Hills Regulation 1896 tiah
Mirang cozah nih upadi ah an ser. Cu upadi chungah, “Chin includes Lushais,
Kukis, Nagas, Chins in the Chin Hills and any person who practices Chins
culture and language” tiah Mirang holh in rak ṭial a si. Asullam cu: Chin timi
chungah, Lushai, Kuki, Naga, tlangcung khuasami Chinmi le Chin nunphung le holh
a hmangmi hna mi zeipaoh, an i tel dih, tinak a si; cu upadi nih Chin miphun hi
mi zeidah an si ti kha a sullam an rak fianter chih.
Mirang ukmi India ram le Kawlram karlak ram kaupi chungah
khuasami miphun kha Chin miphun dih an si tiah Mirang nih an hmuhning a si; mi
phunkhat a simi, an miphun min ‘Chin” tiah a sullam an vun fianter i, kum 1892
Chin-Lushai Conference tuah lio ah, India ram le Kawlram karlak Chinram cu
Mirang governor ukmi ramkulh (province) pakhat ah an rak chiah.
Mirang nih Assam, Bengal le Kawlram an ukning hna
bantuk dot (level) in Chinram cu ramkulh pakhat ah Mirang governor pakhat nih
uk dingin an rak ruah cang. Hi Chinland a uk dingmi governor cu zei bantuk
thiamnak (qualificafication )a ngeimi dah as i lai timi zong, upadi ah cun, an
rak ṭial dih cang.
Asinain, fur chungah Ṭio le Kaladan (Tipi) an lian i, cu
chan lio ah lam a um lo i, hlei donh awk an rak ruat kho lo. Cucaah fur chungah
can saupi chung nichuah nitlak le chukcho ah kalnak le pehtleihnak a cat lai i,
ca kan i pek khawh lai lo caah, kan uk kho hna lai lo, ti an rak phaang. Cucaah
Chin Hills Regulation 1896 upadi ah Chinram chungah Lushai Hills District le
Naga Hills District kha Assam Governor an rak ukter hna Chittagong Hills Tract
District kha Bengal Governor an rak ukter; Chin Hills District, Singkaling
Khamti Naga Hills District le Northern Arakan Hills Tract (Paletwa) District
kha Burma Governor an rak ukter hna. Cu district pa (6) ramri fonh cu
‘Chinland/ Chin-Lushai Land’ tiin Chin miphun ram tiah Mirang nih Chin Hills
Regulation 1896 phung in an rak uk hna. Chin Hills Regulation 1896 cu Mirang
cozah nih an sermi upadi a si ruangah cu lio chan ramkip zulhmi (international
law) nih a cohlanmi, a pompimi upadi a rak si. Ramkip pompimi upadi a si
ruangah Chin Hills Regulation 1896 chung District paruk ramri zong cu ramkip
cozah hna nih Chinland/ Chin Country tiin rak pompimi a rak si ve. Chin Hills
Regulation 1896 upadi in atu lio Federal kan timi uknak bantuk hi arak si ve
ko. Atu chan Chinmi phun zong nih kanmah Chin miphun te in kan ramkulh ri chung
zei maw zat kan duhmi kong ah mahte I uk khawhnak Mirang sin an rak hmuh bantuk
in Kawlmi sin zong ah kan hmuh ding hrim hrim a si. Ref: Pu Lian Uk, Chin Carel (Chin
Student Organization)
No comments:
Post a Comment